Przestrzeń ludobójstwa: raport Forensic Architecture
Ponad rok od rozpoczęcia wojny w Gazie nowe raporty i analizy, przeprowadzone przy użyciu najnowszych technologii, ujawniają skalę dokonanych zbrodni wojennych. Czy badania, finansowane przez RPA w celu udokumentowania ludobójstwa przekonają zachodnią opinię publiczną?
Forensic Architecture, Eyal Weizman i kryminalistyka w służbie prawa międzynarodowego
Forensic Architecture to interdyscyplinarne centrum badawcze założone w 2010 r. w ramach Centre for Research Architecture (CRA) przy Goldsmiths (część Uniwersytetu Londyńskiego). Zostało założone i prowadzone jest przez Eyala Weizmana, architekta, profesora tego instytutu i członka rady doradczej ds. Technologii Międzynarodowego Trybunału Karnego (ICC). Materiały przygotowane przez niego zostały dopuszczone jako dowód w postępowaniach prawnych na całym świecie – od Niemiec, przez Gwatemalę, Izrael, Grecję, USA, Wielką Brytanię, po Kolumbię. Sam Eyal Weizman jest znany jako izraelski autor mocno krytykujący działania rządu Izraela na terenie okupowanej Palestyny. Jego najsłynniejszą książką jest Hollow Land – Israeli Architecture of Occupation, w której przedstawia, jak organizacja przestrzeni na terenach okupowanych służy podporządkowaniu wszystkiego izraelskim celom militarnym. Pokazuje, że każdy aspekt – od układu przestrzeni miejskiej, przez zasady ruchu drogowego, po dopuszczalne formy budynków – staje się narzędziem kontroli populacji. Wszystko to jest również analizowane pod kątem ułatwienia ataków z powietrza w przypadku wybuchu oporu.
Termin „Forensic architecture” (z ang. architektura śledcza) odnosi się do tworzenia i prezentacji dowodów przestrzennych w kontekstach prawnych, politycznych i kulturowych, przy czym „architektura” obejmuje tu nie tylko budynki, ale także ukształtowane środowiska czy zmianę struktury miast, osiedli czy terenów naturalnych. W ramach architektury śledczej sięga się po rozmaite narzędzia badania przestrzeni lub powiązania relacji, zdjęć i innych materiałów z nią. Mogą to być analizy zdjęć satelitarnych, tworzenie modeli miejsc działań zbrojnych, analizy trajektorii lotów pocisków, analiza metadanych plików w celu umieszczenia ich w przestrzeni. Metod Forensic architecture używa się w ramach badań historycznych lub postępowań mających udowodnić zbrodnie wojenne, czystki etniczne lub niszczenie infrastruktury. Jednym z przykładów takiego działania może być śledztwo z 2021, w którym Amnesty International udowodniło skalę (znacznie zaniżaną przez oficjalne raporty) zniszczeń i prześladowań w anglojęzycznych obszarach Kamerunu, których miało się dopuszczać lojalne francuskojęzycznemu rządowi wojsko. Przy użyciu zdjęć satelitarnych oraz dzięki analizie takich detali, jak zmiana długości cienia rzucanego przez budynki, można było udowodnić uszkodzenia domów, pacyfikację wiosek czy nawet znaleźć ślady pozasądowych egzekucji.
Nowy raport ujawnia skale zbrodni w Gazie oraz intencjonalne wytworzenie katastrofy humanitarnej.
W październiku 2024 Forensic Architecture opublikowało wyniki swojego projektu poświęconego działalności Izraela na terenie Gazy i terytoriów okupowanych. Zawiera on różne mniejsze wcześniejsze śledztwa, które FA przeprowadziło w ostatnim roku na tym obszarze, w tym m.in. analizę opisanego wcześniej wybuchu przed szpitalem Al-Ahli. Dokument jest niezwykle istotny i nowatorski, zarówno na poziomie faktycznych ustaleń jak i formy. Projekt obejmuje m.in. geolokalizację i weryfikację tysięcy zgłoszeń o aktach przemocy i działaniach IDF, od ataków na ludność cywilną przez przebudowę przestrzeni, po niszczenie infrastruktury. Nagrania, relacje i zdjęcia są umieszczone w konkretnej przestrzeni mapy Gazy i potwierdzone przez zdjęcia satelitarne oraz porównanie z innymi relacjami z szeregów źródeł. W niektórych przypadkach zastosowano symulację i modelowanie 3D w celu odtworzenia skali ataków czy potencjalnych skutków zniszczeń.
Projekt składa się z dwóch głównych elementów: Interaktywnej platformy kartograficznej Kartografia Ludobójstwa oraz 827-stronicowego raportu tekstowego Analiza przestrzenna postępowania izraelskiego wojska w Gazie od października 2023 r. Został on zamówiony przez południowoafrykański zespół prawników, pracujących przy trwającej sprawie sądowej w ICC i opłacony przez rząd Republiki Południowej Afryki. Co najciekawsze, raport FA dostarcza nie tylko danych ilościowych, ale także wniosków dotyczących wzorców zachowań. Analiza tych wzorców pozwala zrozumieć, w jaki sposób i w jakim stopniu różne rodzaje działań wojskowych wzajemnie się uzupełniają w czasie i przestrzeni. Dzięki temu możliwe jest nie tylko odtworzenie przebiegu wydarzeń w danym miejscu, ale także określenie intencji i celowości tych działań. Jeśli określone zachowania są wystarczająco często powtarzane przez różne oddziały na różnych obszarach, tworząc wyraźny i mierzalny efekt, można podejrzewać istnienie odgórnej strategii, nawet w przypadku braku dowodów w postaci udokumentowanego rozkazu. Tego rodzaju schematy przeczą tłumaczeniom IDF, które przypisują takie działania oddolnym inicjatywom żołnierzy, błędom lub jednorazowym decyzjom podejmowanym w sytuacjach nadzwyczajnych.
Ustalenia projektu podzielone są na sześć kategorii:
- Kontrola przestrzenna – fizyczne kształtowanie Gazy zgodnie z projektem strategicznym; analizy pokazują, że tkanka urbanistyczna strefy Gazy, przez akty niszczenia i konstruowania przestrzeni, została przez IDF przekształcona w miejsce, które ma ułatwiać kontrolę nad populacją i potencjalne toczenie walk przez zawodowe wojsko. Zniszczono pola i gospodarstwa rolne oraz budynki mieszkalne, wytyczając szerokie drogi przeznaczone dla czołgów i wozów opancerzonych, pozbawione budynków czy przestrzeni na poboczu, które umożliwiałaby ataki partyzanckie. Przearanżowana przestrzeń ułatwiła kolejne rajdy IDF, wzmacniając kontrolę wojskową nad mieszkańcami Gazy, jednocześnie drastycznie ograniczając jakość cywilnego życia na tych terenach. Zniszczone domy i miejsca pozwalające na lokalną produkcję pożywienia wskazują na intencje uniemożliwienia dalszego zamieszkiwania tych obszarów przez Palestyńczyków oraz uzależnienie ich w jeszcze większym stopniu od pomocy humanitarnej i poddaniu ich kontroli wojska.
- Wysiedlenia – powtarzające się, przymusowe wysiedlenia ludności cywilnej oraz ocena „środków humanitarnych” Izraela. Analiza wskazuje, że do maja 2024 r., jedynie niecałe 7% powierzchni Gazy, z wyjątkiem wyznaczonych stref humanitarnych, nie zostało objęte nakazem ewakuacji. Wskazano też, że nie ma w Gazie miejsc bezpiecznych, dokumentując powtarzające się regularnie ataki na strefy humanitarne, korytarze humanitarne, schronienia organizowane przez ONZ, obozy uchodźcze. W kolejnych miesiącach zmniejszano powierzchnię stref humanitarnych, do których kierowano uchodźców, przy obserwacji jednoczesnego olbrzymiego wzrostu ich populacji. Co istotne, na lipiec 2024 r., wysiedleniem (często wielokrotnym) zostało dotkniętych dziewięciu na dziesięciu Palestyńczyków.
- Niszczenie zasobów rolniczych i wodnych – niszczenie pól, sadów, szklarni, infrastruktury rolnej i wodnej. Według ustaleń raportu do końca czerwca 2024 r. 83% flory w Gazie zostało zniszczone, w tym około 70% wszystkich pól i sadów oraz około połowy wszystkich szklarni; 47% studni oraz 65 % zbiorników z wodą zostało uszkodzone, zanieczyszczone lub zniszczone. Warte uwagi jest także to, że stan 29% studni był niemożliwy do ustalenia, a jedynie 24% z nich okazało się działać w czerwcu normalnie. Należy założyć, że w kolejnych miesiącach ta liczba spadła. Raport zakłada, że IDF celowo i systematycznie niszczył zasoby rolnicze i wodne w Gazie.
- Niszczenie infrastruktury medycznej – systematyczne ataki na szpitale i pracowników służby zdrowia. Ta część raportu wskazuje na skale celowych i intencjonalnych ataków zarówno na personel medyczny jak i infrastrukturę medyczną. Wskazywane są powtarzające się przypadki, kiedy atak na szpital nastąpił po skierowaniu do niego grup uchodźców, co może sugerować intencjonalne działania mające na celu zwiększenie liczby ofiar.
- Zniszczenie infrastruktury cywilnej – atak na obiekty użyteczności publicznej, drogi, szkoły, w tym pełniące rolę schronów, budynki sakralne i budynki rządowe. Analizy wskazały, że czas bombardowań infrastruktury cywilnej ponadprzeciętnie często wypadał w okresach, w których można było zakładać zwiększony ruch populacji na ich terenie (nabożeństwa, dzień handlowy, okresy po skierowaniu tam grup uchodźców), co zaprzecza tezie o trafianiu w te miejsca przypadkowo. Odnotowano też niszczenie infrastruktury w sytuacjach, w których była ona już wcześniej uszkodzona i znajdowała się na zajętym terenie: jej znaczenie wojskowe było małe a szansa na zajęcie jej przez bojowników niewielka. Może to sugerować niszczenie infrastruktury dla utrudnienia potencjalnego zasiedlenia tych miejsc w przyszłości lub założenie, że przestrzeń ta nie zostanie ponownie wykorzystana przez jej wcześniejszych mieszkańców.
- Ukierunkowanie pomocy – systemowe działania mające na celu ukierunkowanie infrastruktury i personelu niezbędnego do transportu i dystrybucji pomocy humanitarnej oraz przygotowywania żywności.
Badanie FA nie tylko wskazuje daleko idące ograniczanie dostępu Palestyńczyków do pomocy humanitarnej, ale też otwarte ataki IDF na kanały jej dystrybucji. Raport dokumentuje 322 ataki na pracowników, konwoje i miejsca dystrybucji pomocy humanitarnej do połowy września 2024 r. oraz zabójstwo 195 pracowników UNRWA. Analiza wskazuje, że izraelskie wojsko atakowało miejsca i systemy dystrybucji pomocy w momentach i miejscach, w których stawały się one głównym sposobem zapewnienia środków do przeżycia. Okresy, po których Izrael zwiększał napływ pomocy humanitarnej do Gazy (późny grudzień 2023 r., późny marzec i początek kwietnia 2024 r., początek maja tego roku), zbiegają się w czasie i przestrzeni ze wzmożonymi atakami Izraela na środki dystrybucji tej pomocy, w tym logistykę, personel i infrastrukturę. Ataki na pomoc humanitarną występowały równolegle z izraelskimi nakazami ewakuacji i zbiegają się z próbami zmuszenia palestyńskich cywilów do przesiedlenia się z północy Gazy. Budowa nowej wewnętrznej granicy w korytarzu Netzarim, punktów kontrolnych wewnątrz niej, umożliwiających ruch w jedną stronę (z północy na południe) i nakaz przeniesienia się cywilów na północ, zbiegły się z celowym ograniczeniem dostępu do pomocy humanitarnej oraz atakami na środki ich dystrybucji na północy Gazy. Sugeruje to, że ograniczenie pomocy humanitarnej i ataki na jej dystrybutorów, mają w efekcie wywołać głód i brak podstawowych zasobów, co staje się środkiem wywierania presji migracyjnej oraz wymuszania przesiedleń. Raport dokumentuje też pomoc IDF w atakowaniu i blokowaniu transportów z pomocą humanitarna przez aktorów niepaństwowych – przedstawicieli ngo i osadników.
Szczególna doniosłość raportu Forensic Architecture zawiera się nie w liczbie potwierdzonych przez niego zabójstw czy ataków, czy walidacji świadectw i relacji ze Strefy Gaz – choć to oczywiście ma znaczenie – lecz właśnie w ujawnieniu modeli działania widocznych w czasie i przestrzeni, które wskazują na celowe wywołanie katastrofy humanitarnej oraz spełnienie przesłanek świadczących o dokonywaniu przez Izrael ludobójstwa oraz czystek etnicznych.
Artykuł drugi Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa wymienia – pośród innych działań będących składowymi zbrodni ludobójstwa – „rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego”. Opisane w raporcie modele zachowań – niszczenie środków produkcji jedzenia i zasobów wodnych, infrastruktury krytycznej, reorganizacji przestrzeni w sposób uniemożliwiający funkcjonowanie ludności cywilnej, wywoływanie głodu jako narzędzia wojny, ataki na ludność we wskazanych strefach „bezpiecznych” bez wątpienia wyczerpują tę przesłankę. Udokumentowane przez Forensic Architecture działania izraelskiej armii w pełni pasują do definicji czystek etnicznych stosowanych przez ONZ. Warto przyjrzeć się jednej z nich. Końcowy Raport Komisji Ekspertów, powołanej na mocy Rezolucji 780 Rady Bezpieczeństwa ONZ, zdefiniował czystkę etniczną jako:
„celową politykę zaprojektowaną przez jedną grupę etniczną lub religijną w celu usunięcia przy użyciu środków przemocowych i wywołujących terror ludności cywilnej innej grupy etnicznej lub religijnej z określonych obszarów geograficznych”, [wskazując, że na terenach byłej Jugosławii] „»czystki etniczne« były przeprowadzane za pomocą morderstw, tortur, arbitralnych aresztowań i zatrzymań, pozasądowych egzekucji, gwałtów i napaści seksualnych, zamykania ludności cywilnej w gettach, przymusowych wysiedleń, przesiedleń i deportacji ludności cywilnej, celowych ataków wojskowych lub gróźb ataków na cywilów i obszary cywilne, oraz nieuzasadnionego niszczenia mienia. Praktyki te stanowią zbrodnie przeciwko ludzkości i mogą być utożsamiane z konkretnymi zbrodniami wojennymi. Ponadto, takie działania mogą także mieścić się w znaczeniu Konwencji o Ludobójstwie”.
Biorąc pod uwagę współpracę Eyala Weizmana z ICC oraz historię wykorzystywania opracowań Forensic Architecture w sprawach karnych (w tym tych z zakresu prawa międzynarodowego) na całym świecie, można się spodziewać, że materiały z raportu zostaną wykorzystane jako dowody w trwającym procesie przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym w Hadze.
